ХАНАФИ МӘЗХАБЫ ҒАЛЫМДАРЫНЫҢ ХРОНОЛОГИЯСЫ

Ханафи мәзхабы мұсылман әлемінде кеңінен таралған әрі үмметтің басым көпшілігі ұстанған шариғи құқықтық мектеп болып табылады. Бұл мәзхабтың аясында, исламдағы белгілі ғалымдар мен фақиһтер жетіліп өсіп шықты. Өкінішке орай, соңғы уақытта мұсылмандардың арасында білімнің аздығы мен ықыластың төмендеуінің нәтижесінде ханафи мәзхабы жөінде теріс түсініктер қалыптасуда. Көптеген ханафиттер өз мәзхабы ғалымдарын танып білмейді, тіпті біразынан бейхабар. Сол үшін де, бұл олқылықтардың орнын толтыру үшін, сіздерге осы хронологияны ұсынып отырмыз.

Төмендегі кесте, мәзһабымыздың Имамынан бастап, осы ғасырға дейінгі негізгі Ханафи фақиһтерінің аттары, туылған/өлген жылдары мен еңбектерін қамтиды. Осы кестеде біз салыстырмалы түрде атақты, үздік деген ғалымдарды таңдадық, олай жасамағанда тізбегіміздің шегі мен шеті болмаушы еді. Фиқһтан басқа салада жетік және үздік болғандықтан, көптеген Ханафи ғалымдары бұл тізбекке кірмеді. Мүмкін болған жағдайдың бәрінде дүниеге келген және өлген жылдары көрсетілді. Басқа жағдайда, тек дүниеден өткен жылдары “өл.” аббревиатурасымен беріледі. Шамамен айтылған жылдар «шм.» (шамамен) деп көрсетіледі, «к» аббревиатурасы «кейін» дегенді білдіреді.

Бұдан бөлек ханафи ғалымдары биографиясымен терең танысам деушілерге әл-Хатиб әл-Бағдадидің “Тарих Бағдад”, әл-Қурайшидің “әл-Джәуәнир әл-Мудийя”, Қасим ибн Қутлубуғаның “Тадж әл-Тараджим”, әл-Лакхнауидің “әл-Фәуә’ид әл-Бәхийя”, әл-Зириклидің “әл-Ә’ләм” секілді және т.б. кітаптарды басшылыққа алуға болады.

Егер хронологияда қандай да бір қателіктер орын алса немесе назардан тыс қалған болмаса біз ұмыт қалдырған ірі ғалымдар есімі болса, бізге ескертулеріңізді өтінеміз.

Ғалым- Кейбір еңбектері- Жылдар (Хиджри)
ЕКІНШІ ҒАСЫР

Әбу Ханифа әл-Ну’мән ибн Сәбит Китәб әл-Aсәр 80-150
Әбу Юсуф Яғқуб ибн Ибрахим Әл-Амали/Китәб әл-Харадж 113-182
Мухаммад ибн әл-Хасан әш Шәйбәни Әл-Асл, әл-Джәми‘ әс-Соғир/әл-Кәбир, әл-Зиядат, әл-Сияр әл-Кәбир 132-189
Зуфар ибн әл-Хузайл 110-158
ҮШІНШІ ҒАСЫР

Әл-Хасан ибн Зияд әл-Лу’лу’и Әл-Муджаррад өл. 204
Әбу Суләйман Муса әл-Джузаджани Нәуәдир Әби Суләйман өл. к. 200
Му’әлла ибн Мансур әр-Рәзи Нәуәдир Му’әлла ибн Мансур шм. 150-211
Әбу Хафс әл-Кәбир әл-Бухари 150-217
Иса ибн Абан Әл-Худжадж әс-Соғир/ әл-Худжадж әл-Кәбир өл. 221
Мухаммад ибн Сәмә’әһ әт-Тәмими Китәб Әдәб әл-Қади 130-233
Ахмад ибн Амр әл-Хассаф Китәб Ахкамул Ауқаф шм. 185-261
Мухаммад ибн Шуджағ әс-Сәлджи Китәб әл-Мәнәсик 181-266
ТӨРТІНШІ ҒАСЫР

Әбу Джәғфар Ахмад әт-Тахауи Шарх Ма’ани әл-Әсәр/әл-Мухтасар 239-321
Әбу Мансур әл-Матуриди Китәб әт-Таухид Тәуилат Ахли Сунна өл. 333
Мухаммад әл-Хаким әш-Шәдид Әл-Кәфи (Мухатсар әл-Асл) өл. 334
Әбу л-Хасан әл-Кархи Мухтасар әл-Кархи 260-340
Әбу Бәкр әл-Жәссас әр-Рази Ахкам әл-Қур’ан, Шарх Мухтасар әт-Тахауи 305-370
Әбу Джәғфар әл-Хидууәни Шарх әл-Джәми әс-Соғир 300-362
Әбу ‘л-Ләйсәс-Сәмарқанди (әл-Фәқиһ) Әл-Нәуәзил/’Уюн әл-Мәсә’ил өл. 373
БЕСІНШІ ҒАСЫР

Әбу ‘л-Хусайн Ахмад әл-Қудури Мухтасар әл-Қудури/әт-Тәджрид 362-428
Әбу Зайд ‘УбайдАллахәл-Дәбуси Тәқуим әл-Әдилләһ 367-430
Әбу ‘л-‘АббасАхмадәл-Нәтифи Китәб Джумал Ахкам әл-Уәқиғаһ өл. 446
Шамсәл-A’иммәһәл-Хәлуәни Әл-Мәбсуд өл. 448
Әбу ‘л-Хасан ‘‘Әлиәл-Суғди Әл-Нутаф фи ‘л-Фәтәуә өл. 461
Әбу Наср Ахмад әл-Ақта’ Шарх Мухтасар әл-Қудури өл. 474
Әл-Қади Ахмад ибн Мансур әл-Исбиджәби Шарх әл-Джәми әс-Соғир өл. 480
Фәхр ‘Әлислам ‘Әли әлБаздауи ‘Усуль әл-Баздауи шм. 400-482
Шәйхул Ислам Хууахар Задаһ Әл-Мәбсут, әл-Мухтасар өл. 483
Шамсәл-A’иммәһәс-Сәрахси Әл-Мәбсут/Шарх әл-Сияр әл-Кәбир өл. шм. 490
АЛТЫНШЫ ҒАСЫР

Захир әд-Дин әл-Маргинани әл-Кәбир өл. 506
Шәйхул Ислам ‘Әли әл-Исбиджәби Шарх Мухтасар әт-Тахауи 454-535
Хусам әд-Дин әл-Садр әл-Шәдид ӘлУәқиғә Шарх Әдәб әл-Қади 483-536
Нәджм әд-Дин ‘Умар әл-Нәсәри Таләбәһ әл-Таләбәһ 461-537
‘Әлә әд-Дин әл-Садр әл-Шәдид Тухфат әл-Фуқаха өл. 539
Джар Аллах Махмудәл-Замахшәри Руус әл-Мәса’ил 467-538
Әбу ‘л-Фәтх ‘Әбд әл-Рашид әл-Уәлуәлиджи Әл-Фәтәуә әл-Уәлу’Әлиджийя 467- к. 540
Ахмад Ибн Муса әл-Кашши Маджмул Нәуәзил өл. шм. 550
Нәсир әл-Дин Мухаммад әл-Самарқанди Әл-Фикһ әл-Нәфи’/әл-Мултақат өл. 556
Рукн әл-Дин әл-Кирани Джәуәхир әл-Фәтәуә өл. 565
Сирадж әл-Дин ‘Әли әл-Уши Әл-Фәтәуә әл-Сираджийяһ, Бад’ әл-Амали өл. к. 569
Әбу ‘л-Муззаффар Ас’ад әл-Карабиси Әл-Фуруқ өл. 570
Ради әл-Дин Мухаммад әл-Сарахси Әл-Мухит әл-Ридауи өл. 571
Әбу Наср Ахмад әл-‘Аттаби Әл-Фәтәуә әл-‘Аттабийяһ Шарх әл-Зиядат өл. 586
Әбу Бәкр ибн Масғуд әл-Касани Бада’и әл-Сана’и өл. 587
Хасан ибн Мансур ҚадиХан Фәтәуә ҚадиХан өл. 592
‘Әли Ибн Әби Бәкр әл-Мәрғинани Әл-Хидәя/әл-Тәджнис өл. 593
Джәмәл әл-Дин Ахмад әл-Ғазнауи Әл-Нәуи әл-Қудси өл. 593
Хусам әл-Дин ‘Әли әл-Рази Хуласат әл-Дала’ил фи Танқиһ әл-Маса’ил өл. 598
ЖЕТІНШІ ҒАСЫР

Тахир ибн Ахмад әл-Бухари Хуласат әл-Фәтәуә өл. к. 600
Бурхан әл-Дин Махмуд әл-Бухари Әл-Мухит әл-Бурхани/әл-Дахиран әл-Бурханийя өл. 616
Захир әл-Дин Мухаммад әл-Бухари Әл-Фәтәуә әл-Захиррийя өл. 619
Мәдж әл-Дин Мухаммад әл-Бухари Әл-Фусул өл. 633
Шәмс әл-А’иммаһ әл-КАрдари Шарх әл-Мунтахаб әл-Хусами 559-642
‘Абд әл-Рахим Хафид Сахиб әл-Хидая Фусул әл-‘Имәди өл. к. 651
‘Ала’ әл-Дин әл-Тарджумәни Йәтимат әл-Дахр өл. 654
Наджм әл-Дин Мухтар әл-Захиди Әл-Қуниаһ/әл-Науи/әл-Муджтәбә өл. 658
Зайн әл-Дин Мухаммад әл-Рази Тухфат әл-Мулук 610- к.666
Тәдж әл-Шари’аһ Махмуд ибн Ахмад Әл-Уиқайәһ өл. 673
Джалал әл-Дин әл-Карлани Әл-Кифәйя (Шарх әл-Хидая) өл. 676
Әбу л Фәдл Әбд Аллаһ әл-Мәусили Әл-МУхтар ли ‘л-Фәтуә/әл-Ихтияр 599-683
Муззаффар әл-Дин Ахмад Ибн әл-Са’ати Мәджмә’әл-Бәхрәйн өл. 694
СЕГІЗІНШІ ҒАСЫР

‘Умар ибн Мухаммад әл-Суннами Нисаб әл-Ихтисаб/әл-Фәтәуә әл-Дийа’ийяһ 7-ғасырдың бірінші жартысы, 8- ғасырдың бірінші ширегі
Дәууд ибн Юсуф әл-Хатиб Әл-Фәтәуә әл-Ғийәсийя 8- ғасырдың алғашқыжартысы
Мухаммад ибн Мухаммад әл-Кашғари Мунәт әл-Мусалли өл. 705
Хафиз әл-Дин Әбу ‘л-Бәракат әл-Насафи Әл-Манар/ Канз әл-Дақа иқ /әл-Кәфи шм. 620- 710
Абу ‘л-‘Аббас Ахмад әл-Суруджи Әл-Ғайаһ (Шарх әл-Хидая) 637-710
Хусам әл-Дин Хусайн әл-Сиғнақи Әл-Нихайаһ әл-Кәфи Шарх Усуль әл-Баздауи өл. шм. 714
Фәхр әл-Дин ‘Усман әл-Зайлә’и Табийн әл-Хақа’иқ өл. 743
Садр әл-Шари әһ Убайд Аллах ибн Масғуд Шарх әл-Уиқаяһ/әл-Нуқаяһ өл. 745 or 747
Қиуәм әл-Дин Мухаммад әл-Кәки Ми’радж әл-Дираяһ өл. 749
Әмир Қатиб әл-Итқани Ғайат әл-Бәйән/әл-Шәмил 685-758
Ибрахим ибн ‘Әли әл-Тарасуси Анфа’ әл-Уәса’ил (әл-Фәтәуә әл-Тарасусийя) 721-758
Джәмәл әл-Дин ‘Абд Аллаһ әл-Зайлә’и Насб әл-Райаһ өл. 762
‘Абд әл-Уәһһәб ибн Ахмад ибн Уәһбан Манзумат Ибн Уәһбан 728-768
Таһир ибн Ислам әл-Хаурзами Джәуәхир әл-Фикһ өл. к. 771
Сирадж әл-Дин ‘Умар әл-Ғазнауи әл-Хинди Зубдат әл-Ахкам шм. 704-773
‘Әлим ибн әл ‘Әлә әл-Татархани Әл-Фәтәуә әл-Татарханийя өл. 786
Акмәл әл-Дин Мухаммад әл-Бәбәрти Әл-Инәйәһ/әл-Тақрир шм. 710-786
Шамс әл-Дин Мухаммад әл-Қунауи Дурар әл-Бихар/Шарх Мәджмә әл-Бәһрайн өл. 788
ТОҒЫЗЫНШЫ ҒАСЫР

Әбу Бәкр ибн ‘Әли әл-Хаддад Әл-Сирадж әл-Уәһһәдж / әл-Джәуһараһ әл-Нәийирәһ 720-800
‘Абд әл-Ләтиф Ибн М’Әләк Шарх әл-Манар өл. 801
Махмуд ибн Исра’ил Ибн Қади Сәмәунә Джәми әл-Фусуләйн/Ләтә’иф әл-Ишарат өл. 818 немесе 823
Мухаммад әл-Бәззази әл-Қардари Әл-Фәтәуә әл-Баззазийяһ өл. 827
Сирадж әл-Дин Әбу Хафс ‘Умар Қари’ әл-Хидаяһ Фәтәуә Қари әл-Хидаяһ шм. 750-829
Әбу ‘л-Хасан ‘Әли әл-Тарабулуси Му’ин әл-Хуккам өл. 844
Әбу ‘л-Бақа’ Мухаммад Ибн әл-Дийа’ Әл-Бәһр әл-‘Әмиқ/ Тарих Мәккәһ 789-854
Бадр әл-Дин Махмуд әл-‘Айни Әл-Бинәяһ/Рамз әл-Хақа’иқ 762-855
Кәмәл әл-Дин Ибн әл-Хумам Фәтх әл-Қадир/Зад әл-Фәқир 788-861
Әбу ‘л-Фида’ Өасим ибн Қутлубуға Әл-Тәшиһ уә әл-Тарджиһ/Муниәт әл-Алма’и 802-879
Шамс әл-Дин Ибн Амир Хадж Халабәт әл-Муджәлли/әл-Тақрир уә әл-Тахбир 825-879
Мухаммад ибн Фарамурз Мулла Хусру Ғурар әл-Ахкам/Дурар әл-Хуккам өл. 885
ОНЫНШЫ ҒАСЫР

Сари әл-Дин ‘Абд әл-Барри Ибн Шиһнаһ Шарх Манзумат Ибн Уәһбан 851-921
Ибрахим ибн Муса әл-Тарбулуси Әл-Ис аф ли Ахкам әл Әуқаф өл. 853-922
Ахмад ибн Суләйман Ибн Кәмәл Паша Әл-Идәһ фи Шарх әл-Исләһ өл. 940
Ахмад ибн Юнус Ибн әл-Шилби Хашийят Табйин әл-Хақа иқ өл. 947
Шамс әл-Дин Мухаммад әл-Қухустани Джәми әл-Румуз Джәми әл-Мәбәни өл. шм. 950
Ибрахим ибн Мухаммад әл-Халәби Мултақа ‘л-Абһур/Ғуниат әл-Мутамалли өл. 956
Зайн әл-Дин ибн Ибрахим Ибн әл-Нуджәйм Ал Бәһр әл-Ра’иқ/әл-Ашбәһ уә әл-Нза’ир өл. 970
Мухаммад ибн Бир ‘Әли әл-Бирғауи Әл-Тариқаһ әл-Мухаммадийяһ 929-981
Мухаммад әл-Мәулә Әбу әл-Су’уд Тафсир Әби әл-Су’уд 898-982
Синан әл-Дин Юсуф әл-Амаси Табйин әл-Мәһәрим 893-986
Ахмад ибн Махмуд Қади Задаһ Ната’идж әл-Афкар (Такмиләһ Фәтһ әл-Қадир) өл. 988
Рахмат Аллаһ әл-Синди Лубаб әл-Манасик шм. 933-993
ОН БІРІНШІ ҒАСЫР

Сирадж әл-Дин ‘Умар ибн Ибрахим Ибн Нуджайм Әл-Наһр әл-Фә иқ өл. 1005
Шибаб әл-Дин әл-Тумурташи әл-Ғаззи Тануир әл-Абсар/Мус’ифат әл-Хуккам 939- шм. 1007
‘Әли ибн Султан Мулла ‘Әли әл-Қари Фәтһ Бәб әл-‘Инәяһ/Мирқат әл-Мәфәтиһ өл. 1014
Әбу Мухаммад әл-Бағдади Мәджмә’әл-Даманат өл. шм. 1030
Исма’ил ибн ‘Абд әл-Ғани әл-Набулуси Әл-Ахкам (Шарх Дурара әл-Хуккам) 1017-1062
Әбу ‘л-Ихлас Хасан әл-Шурунбул’Әли Нур әл-Идаһ/ әл-Ғуниаһ Хашийя ‘әлә л-Дурар 994-1069
‘Абд әл-Рахман Шәйхи Задаһ әл-Дамад Мәджмә’әл-Ахнур өл. 1078
Хайр әл-Дин Ахмад әл-Рамли Әл-Фәтәуә әл-Хайрийяһ 993-1081
‘Абд әл-Қадир ибн Юсуф Қадри Афанди Уәқи’әт әл-Муфтин 1014-1083
Низам әл-Дин әл-Бурханфури және басқа ғалымдар Әл-Фәтәуә әл-‘Аламғирийяһ
‘Әлә’ әл-Дин Мухаммад әл-Хаскафи Әл-Дурр әл-Мухтар/әл-Дурр әл-Мунтақа 1025-1088
Ахмад ибн Мухаммад әл-Хамауи Ғамз ‘Уйун әл-Баса’ир өл. 1098
Шәйх әл-Ислам Мухаммад әл-Анқарауи Әл-Фәтәуә әл-Анқарауийяһ шм. 1028-1098
Ибрахим ибн Хусайн ибн Ахмад ибн Бири ‘Умдат Дауи әл-Баса’ир 1023-1099
ОН ЕКІНШІ ҒАСЫР

Ас’ад ибн Әби Бәкр әл-Ускудари әл-Мәдәни Әл-Фәтәуә әл-Ас адийәһ 1050-1116
‘Абд әл-Ғани ибн Исма’ил әл-Наблуси Ниһаят әл-Мурад әл-Джәуһар әл-Кали 1050-1143
Әбу әл-Су’уд әл-Азхари Фәтһ Аллаһ әл-Му’ин өл. 1072
Әбу Са’ид Мухаммад әл-Хадими Әл-Бариқаһ әл-Махмудийяһ 1113-1176
Мухаммад Хашим әл-Тәтәуи Фәкиһат әл-Бустан 1104-1174
Ибрахим ибн Мустафа әл-Мадхари әл-Халаби Тухфат әл-Ахияр өл. 1190
Мустафа ибн Мухаммад әл-Та’и Тәуфиқ әл-Рахман 1138-1192
ОН ҮШІНШІ ҒАСЫР

Ахмад ибн Мухаммад әл-Таһтауи Хашият әл-Тахтауи ‘Әлә әл-Дурр өл. 1231
Мухаммад Әмин Ибн ‘Абидин әл-Шами Радд әл-Мухтар/әл-‘Уқуд әд дуррийяһ 1198-1252
Мухаммад ‘Абид әл-Синди әл-Мәдәни Тәуәли’әл-Ануәр 1190-1257
‘Абд әл-Ғани әл-Ғунайми әл-Мәйдини Әл-Лубаб фи Шарх әл-Китәб 1222-1298
ОН ТӨРТІНШІ ҒАСЫР

Әбу ‘л-Хасанат ‘Абд әл-Хайй әл-Лакхнауи ‘Умдат әл-Ри’аяһ/әл-Си’аяһ 1264-1304
Шибаба әл-Дин әл-Марджани Назурат әл-Хаққ 1233-1306
‘Әлә әл-Дин Мухаммад Ибн ‘Абидин Әл-Хадийяһ әл-‘Әлә’ийяһ 1244-1306
Мухаммад әл-Аббаси а’л-Мәхди Әл-Фәтәуә әл-Мәһдийяһ 1243-1315
Мухаммад Кәмил әл-Тарабулси Әл-Фәтәуә әл-Кәмилийяһ 1244-1315
Әмин ‘Әли Хайдар Афанди Дурар әл-Хуккам (Шарх әл-Мәджаллаһ) өл. 1321
Рашид Ахмад Гангохи (Деобанди) Фәтәуә Рашидийяһ 1244-1323
‘Абд әл-Қадир әл-Рафи’и Таөрир ‘Әлә әл-Дурр әл-Мухтар 1248-1323
Мухаммад Халид әл-Атаси Шарх Мәджж’Әләт әл-Ахкам 1253-1326
Шейх әл-Хинд Махмуд Хасан Деобанди Тәфсир-и-Усмани(Шәббир Ахмад Усманимен бірге) өл. 1340
‘Азизур Рахман Усмани (Деобанди) ‘Азиз әл-Фәтәуә 1275-1347
Хаил Ахмад Сахаранпури (Деобанди) әл-Муханнад ‘ала әл-Муфаннад 1272-1347
Халил ибн ‘Абд әл-Қадир Әл-Наһләуи Әл-Дурар әл-Мубаһаһ өл. 1350
Мухаммад Бахит әл-Мути’и Фәтәуә Бахит әл-Мути’и 1271-1354
Ануар Шах Кашмири (Деобанди) Фәйд әл-Бәри ‘әлә Сахих әл-Бухари 1292-1352
Ахмад ибн Мухаммад Зарқа Шарх Қауа’ид әл-Фиғийяһ 1285-1357
Афраф ‘Әли Сәнәуи Имдад әл-Фәтәуә 1280-1362
Кифәятуллаһ Делауи Кифәят әл-Муфти 1292-1372
Ахмад ибн Мухаммад әл-Курди Әл-Фәтәуә әл-Халабийяһ 1297-1373
Зафар Ахмад ‘Усмани Имадад әл-Ахкам/л’лә’ әл-Сунан 1310-1394
Мухаммад Шәфи’ Деобанди Джәуәнир әл-Фикһ, Имдад әл-Муфтин 1314-1396
Шәйх Зафар Ахмад әл-Усмани Л’лә әл-Сунан өл. 1394
Шәйх Мухаммад Юсуф әл-Бинори Мә’аарифус Сунан (Тирмизи түсініктемесі), Ауәәрифул Минан өл. 1397
Шәйх Мухаммад Бадр әл- А’ләм Фәйд әл-Бәри ‘әлә Сахих әл-Бухари өл. 1385
Мүфти әл-А’зам Пакистани, Шәйх Мухаммад Шәфи (Шәйх Тақи әл-Усманидің әкесі) Мә’аарифул Қу’ран өл. 1396
Ахмад Раза Бижнори Ануарул Бәри/Әл-Бәрин нур
ОН БЕСІНШІ ҒАСЫР

Шәйх Мухаммад Закарийя Кандахлауи Әуджаз әл-Мәсалик/ФәзаилӘл-әбуәб уә әт-Тараджим/Хаса’ил Нәбәуи өл. 1402
Шәйх Хабибур Рахман әл-А’зами Деобанди Ракәәт и Тарауих өл. 1412
Мүфти Махмуд Хасан Гангохи Фәтәуә Махмудийяһ 1325-1417
Низамуд Дин А’зами Низам әл-Фәтәуә 1328-1420
‘Абдур Рахим Ләджпури Фәтәуә Рахимийяһ 1321-1422
Рашид ахмад Лудиануи Ахсан әл-Фәтәуә 1341–1422
Абдул Фаттах әл-Ғудда Мин әдәбил-исләм 1336-1417
Мухаммад Таки Усмани Такмаля фатхул-мулхим 1362 —

Мақала ағылшын тілінен аударылып, өңделді.

Дереккөз:

ahadithnotes.wordpress.com

hanafi.kz